Het koekje bij de thee van mevrouw Drees
Het verhaal gaat dat minister-president Drees in 1947 een Amerikaanse functionaris in zijn woning in Den Haag ontving en dat mevrouw Drees slappe thee serveerde met daarbij een Maria-kaakje. De Amerikaan was onder de indruk van de soberheid van de Nederlandse staatsman en wist toen dat de Amerikaanse Marshall-steun aan Nederland goed besteed zou zijn.
Later bleek overigens dat het weliswaar een mooi verhaal is, maar helaas niet waar. De Amerikaan had met Drees en acht ministers gedineerd en Nederland hoefde zich niet armlastig voor te doen. Het grootste deel van de Marshall-steun was namelijk al toegezegd.
Typisch Nederlands
Toch zegt deze anekdote iets over Nederland. Het koekje bij de thee roept associaties op van bezoekjes aan oma, of een oude tante en theedrinken uit een mooi gedecoreerd kopje, terwijl er op het schoteltje één koekje ligt. (Als kind mocht ik van onze oude bovenbuurvrouw altijd twee koekjes pakken, want ‘op één been kan je niet staan’.) Of van moeders die ’s middags klaar zitten met de theepot en een schaaltje koekjes voor als de kinderen uit school komen. Of van pre-corona bij een café of lunchroom thee bestellen en hopen dat het koekje dat erbij ypiwordt geserveerd a) lekker smaakt en b) nog niet zompig is door het theewater dat tijdens het uitserveren over de rand is geklotst.
Het Nederlandse koekjesboek
De historicus in mij vroeg zich af hoe het zat met het koekje bij de thee in vroegere tijden. Welk koekje werd er bij de thee gegeten? Vanaf wanneer at men koekjes zoals wij dat nu doen? Hoe smaakten deze koekjes? Deze vragen en de bijbehorende antwoorden leidden tot Het Nederlandse koekjesboek dat in oktober 2020 verscheen bij uitgeverij Het Zwarte Schaap. Voor dit boek heb ik recepten voor koekjes uit Nederlandstalige kookboeken uit de periode 1500 – 1900 uitgepluisd. Ook heb ik de receptuur uitgeprobeerd en toegankelijk gemaakt voor lezers van nu!
In de 16e eeuw at men geen koekjes bij de thee. In het oudste gedrukte Nederlandstalige kookboek uit 1514, Een notabel boecxken van cokeryen, staat een recept voor liefcoecken. Het zijn koeken op basis van bloem, honing en specerijen. Ze werden echter niet bij de thee gegeten maar in een saus verwerkt. Zoals wij nu ontbijtkoek toevoegen aan stoofvleesschotels om die te binden en smaak te geven. Liefcoecken zijn wat betreft ingrediënten en bereiding vergelijkbaar met taaitaai, ontbijtkoek, peperkoek, kruidkoek, honingkoek en de Duitse Lebkuchen en Aachener Printen. Maar dat is weer een heel ander verhaal.
Makaronnen en liefcoecxken
Koekjes die bij de thee geserveerd werden, zijn van veel later datum. De koeken in de gedrukte kookboeken in de 16e en 17e eeuw zijn vooral wafels, zowel de dikke gerezen als de platte wafels. Ook kwam ik makaronnen (toen een soort gebakken amandelspijs) en spritsen (toen gefrituurd in hete boter in plaats van gebakken in de oven) tegen.
Op jaarmarkten, op hoogtijdagen en bij bijzondere gelegenheden werden er vooral koeken zoals de eerdergenoemde liefcoecxken en vergelijkbare kruidkoeken gegeten. De recepten zullen vooral mondeling zijn overgedragen en vermoedelijk ook algemeen bekend zijn geweest.
Daarnaast stonden in de 16e en 17e eeuw zoetigheden zoals koekjes, maar ook fruittaarten op tafel tijdens de hoofdmaaltijden van de welgestelden. Een diner in die tijd was anders dan we nu gewend zijn. Er waren minder gangen, maar bij iedere gang stonden meerdere/vele gerechten op tafel. Koekjes, taarten en andere zoetigheden hoorden er ook bij.
Thee-tijd
Dankzij de VOC die vanaf begin 18e eeuw thee importeerde uit China werd thee populair in Nederland. Het werd mode onder de rijke burgers om bij elkaar op theevisite te gaan, vanzelfsprekend in stijl. De thee (en koffie) werd geserveerd in speciaal daarvoor ingerichte kamers in speciaal theeservies. Bij de thee presenteerde men de meest uiteenlopende soorten koekjes. In de kookboeken uit de 18e eeuw staan vele recepten voor koekjes zoals ‘koekjes bij de thee’ (koekjes met kaneel en citroen, een verrassend lekkere combinatie!), krakelingen (zoals Holtkamp ze nog steeds bakt), colombijntjes, heerenkoekjes (voorloper van heren- en paleisbanket) en suykerbeschuyt (dubbelgebakken koekjes, vaak met anijs).
Goede gewoonte?
Niet iedere dame was te spreken over deze nieuwe gewoontes. In De Ervarene en Verstandige Hollandsche Huyshoudster legt een moeder uit aan haar dochters dat het niet goed voor de gezondheid kan zijn om te ontbijten met krentenkoekjes of knapkoek. Het beste is volgens haar om te eten zoals de voorvaderen dat deden. Zij aten namelijk brood en boter en dronken er een ‘lyvig glas bier of oude wyn’ bij. Ook vertelt ze haar dochters dat het in de zomer het best is om ’s morgens thee te drinken omdat die ‘verkoelender en verkwikkender’ is (dan koffie en chocolade). Geen thee ’s middags voor deze dames.
Dankzij de dalende theeprijzen in de loop der 18e eeuw wordt thee voor steeds meer mensen toegankelijk. De gewoonte om ’s middags of ’s avonds een kopje thee te drinken wordt gemeengoed. Evenals het koekje erbij. Al zijn de koekjes van toen vaak niet meer de koekjes van nu.
In de vergetelheid
Tijdens het maken van Het Nederlandse koekjesboek viel het mij op hoe veel koekjes uit de periode 1500 – 1900 in de vergetelheid zijn geraakt. Zo jammer, want ik weet uit ervaring dat colombijntjes, montfoortjes, hoerenkoekjes, anyskoekjes en de hierboven genoemde koekjes heel lekker zijn om bij de thee te eten!
Jacques Meerman, op wiens verzoek ik dit artikel schreef, vond echter een foto van voorverpakte colombijntjes uit het Indonesische Bandung.
Meer lezen of zelf koekjes voor bij de thee bakken?
Bovenstaand artikel is ook te lezen op de website van Slow Food Amsterdam. Daar kun je ook de foto van de colombijntjes zien.
Wil je zelf aan de slag met historische bakrecepten? Dat kan! Er zijn verschillende mogelijkheden. In mijn nieuwste boek, Het Nederlandse koekjesboek staan 38 recepten voor koekjes. Het Nederlandse koekjesboek is te koop of te bestellen bij iedere boekhandel, bijvoorbeeld bij boekhandel Van Noord in Amsterdam-Noord.
Elders op deze website staan historische recepten voor koekjes, bijvoorbeeld voor suykerwaeffelen, evenveeltjes en Haarlemmer halletjes. Ook heb ik recepten voor suiker- en tarwevrije historische koekjes geplaatst, onder andere voor koekjens bij de thee en evenveeltjes.